Không còn công dân của bất kỳ nước nào trên trái đất này mà cư trú ngay trên chính mảnh đất thuộc chính quyền của đất nước mình lại bị phải làm thẻ tạm trú. Trung Quốc đại lục ngoại lệ. Câu chuyện dưới đây hoàn toàn hư cấu, nếu có tình tiết nào gần giống, đề nghị cười trừ bỏ qua.
Hôm ấy, cái ngày đầu tiên tôi bước chân đến đây, cũng như những ngày trước, hết giờ làm việc là về thẳng nhà trọ, tôi lúi húi nấu tạm cái gì ăn, tắm qua loa, tranh thủ giặt chậu quần áo, ngốn hết một xấp báo dày cộp mang ở cơ quan về, chuẩn bị lên giường thì đã gần 12 giờ. Bỗng có tiếng đập cửa rầm rầm từ tầng dưới vọng lên. Phòng trọ tôi thuê ở trên tầng 4, vì thế chỉ nghe thấy tiếng nhốn nháo chứ không nghe rõ chính xác ai đang nói. Ở cái xóm gần như thiếu an ninh này, tuy bản thân có chút linh cảm khác thường nhưng tôi vẫn không dám xuống xem dưới đó có gì mà ầm ĩ, thôi kệ cứ tắt đèn đi ngủ vậy.
Rồi tiếng gõ cửa lan dần lên tầng 4, lúc này tôi mới nghe thủng người ta đang đi kiểm tra chứng minh thư. Tôi vội vàng với tay, lần cái chứng minh thư trong vali, chứng minh thư mình đầy đủ cả đây, sợ cái quái gì?
Cuối cùng tiếng gõ ấy cũng phát ra bên ngoài cửa phòng tôi. “Mở cửa! Kiểm tra chứng minh thư!” Thấy tôi không có phản ứng gì, thằng cha đập cửa gào lên: “Đừng có giả vờ ngủ, đèn vừa nãy còn sáng, dậy mau!”
Việc gì ta đây phải giả vờ, chẳng phải chỉ có mỗi việc kiểm tra chứng minh thư hay sao? Tôi vừa mở cửa, một tia sáng từ chiếc đèn pin xuyên thẳng vào mắt, tôi né đầu sang một bên mới thấy chiếc đèn pin to đoành rõ mồn một, loại đèn pin cán dài, phải lắp 4 quả pin đại nằm lăm lăm trong tay của một gã mặc đồng phục dân phòng.
“Đưa chứng minh thư đây,” cái giọng gằn lên không một chút thương lượng. Bọn họ có hai người, không vào thẳng trong nhà mà đứng ngoài cửa, chân giẫm lên bậc cửa có vẻ như sợ tôi bất ngờ đóng cửa lại. Tôi rất lịch sự trình cái chứng minh thư, không quên tặng kèm thêm một nụ cười thân thiện. “Ngoại tỉnh à? Thẻ tạm trú đâu?” Đối phương liếc qua chứng minh thư của tôi, miệng chất vấn.
Tôi bỗng sực nhớ ra, mấy hôm trước, khi vừa chân ướt chân ráo đến tìm thuê phòng, mụ chủ nhà đã nhắc nhở tôi phải đi làm thẻ tạm trú, và đe không làm là phiền phức đấy. Tôi hỏi mụ chủ nhà hết bao nhiêu tiền, mụ ấy nói 30 đồng một tháng, nộp liền 3 tháng. Lúc đầu tôi nghĩ, mình vừa xin được việc ở đây, vẫn còn chưa biết có trụ nổi 3 tháng không, chờ xem hết thời gian thử việc, ổn định đã rồi tính.
“Chưa làm thẻ tạm trú? Đi xuống đăng ký!” Nói xong, đối phương đút tọt chứng minh thư của tôi vào túi, đi thẳng. “Chẳng phải là kiểm tra chứng minh thư hay sao? Sao không trả lại cho người ta?” Tôi chạy với theo đòi lại. “Cứ đăng ký tạm trú xong hẵng hay.” Bọn họ lại kéo nhau đi sang gõ cửa các gian bên cạnh.
“Bộp! Bộp!” “Mở cửa! Kiểm tra chứng minh thư!”
Té ra, lôi cái cớ kiểm tra chứng minh thư để ép những người lao động ngoại tỉnh phải đăng ký làm thẻ tạm trú. Biết sớm thế này tôi giả vờ ngủ mặc kệ xác, xem bọn họ có dám phá cửa mà vào không. Rồi lại lăn tăn, có nên lờ kệ bọn họ không? Nếu vậy tôi lại phải quay về quê làm chứng minh thư mới à, đi đi về về tiền xe cũng quá 90 đồng. Vả lại, vừa mới đến làm được mấy ngày, chưa chi đã xin nghỉ, chẳng ra làm sao. Nghĩ đi nghĩ lại, thôi cứ xuống đăng kí vậy.
Hồi đó không có “Luật chứng minh thư” chứ như bây giờ đừng hòng tôi đưa chứng minh thư cho bọn họ cầm. Họ chỉ là mấy ông dân phòng cùng lắm gọi là hỗ trợ công an chứ là cái quái gì, công an đâu mà có quyền đòi kiểm tra chứng minh thư của chúng tôi. Thôi chuyện này nói sau.
Lúc đó tôi sờ túi quần, thôi chết rồi, cái ví biến đâu mất? Trên người còn vài đồng lẻ (sau tôi tìm thấy trong nhà vệ sinh, gác trên bệ nước của bồn cầu, lúc giặt quần áo tôi móc ra vứt lên đấy). Lúc đó, phản ứng đầu tiên của tôi nghĩ là để quên ví ở ngăn kéo cơ quan. Không có tiền thì đăng ký cái gì? Tôi nhét vội tấm danh thiếp sáng phòng hành chính phát cho tôi, tự tin mang theo tâm trạng may mắn, tôi đi xuống dưới nhà. Tôi định bụng sẽ giải thích với bọn họ vài câu như thế này: Tôi có công ăn việc làm, tôi không phải là người xấu, ngày mai tôi sẽ mang tiền đến đăng ký, cam kết không luyên thuyên, mà kiểu gì thì chứng minh thư của tôi cũng nằm trong tay các người cơ mà...
Thất thểu đi xuống, thật ngạc nhiên, ngay chỗ chiếu nghỉ chân cầu thang của toà nhà, một đám dân phòng đứng lố nhố chật đầy lối ra vào, cả đám choai choai, không phải cầm đèn pin mà là cầm khúc gỗ sơn vạch đỏ vạch trắng, đại loại tạm gọi là gậy của công an. Đứng cạnh là một đồng chí công an khu vực đang nhả từng vòng khói thuốc lá. Bây giờ quần áo của dân phòng màu sắc giống y như của công an, không để ý kỹ thì không phân biệt được. Chứ còn hồi đó công an và dân phòng mặc quần áo giống nhau hoàn toàn từ màu sắc đến kiểu cách. Hay là tại cái đêm hôm đó tối mò, trắng đen không rõ nhìn tưởng giống nhau?
Cả một vòng ước chừng 10 người đứng đầy dưới chân cầu thang chắc toàn là những kẻ thuê trọ đều chưa làm đăng ký tạm trú. Trai có, gái có, già có, trẻ có, có chị còn ẵm cả đứa nhỏ theo, thằng bé sợ khóc ré lên, có lẽ nó đang ngủ dở mắt thì bị tiếng ồn đánh thức.
“Khóc cái gì! Nheo nhéo điếc cả tai, bà có biết dỗ con không đấy?” Một tay dân phòng chắc không chịu nổi. Bà chị bị nhắc cũng không vừa độp lại: “Ai động gì đến tôi đấy, các ông xem lại mình đi xem có ra gì không, đêm hôm khuya thế này còn làm phiền dân.” “Cho bà nói lại câu nữa đấy!” Tay dân phòng sửng cồ khùng lên, vung gậy hung hăng định giáng cho chị kia một gậy. Tiếng e hèm khục khục của đồng chí công an khu vực chặn đứng hành động của tay dân phòng.
“Không được đánh dân!” “Trẻ con nó khóc thì biết làm sao được.” “Sao nửa đêm lại đi kiểm tra thế này?” Thấy có đồng chí công an đứng đấy, mọi người nhao nhao tỏ ra bất bình. “Chuyện! Công an khu vực mà, giữ an ninh cho dân mà, vì dân phục vụ mà.” “To mồm cái gì? Ngậm hết mồm lại cho tôi!” Đồng chí công an vừa mở mồm quát ầm lên thì bị ho rút họng, không biết có phải là bị sặc khói thuốc lá?
Tôi đứng nghệt mặt giữa đám đông, thở mạnh cũng không dám. Ai dám nổi máu anh hùng khi trong người không có nổi vài đồng bạc, mạnh vì gạo, bạo vì tiền, không tiền đừng hòng có quyền mở mồm.
Đám người nhốn nháo ra ra vào vào trong cái vòng người đang bu kín chân cầu thang, chắc toàn người chưa đăng ký tạm trú như tôi. Bình thường ánh đèn sáng trưng dưới chân cầu thang này thật đáng yêu, giờ sao như xiên vào mắt. Lúc đó chỉ mong sao cả xóm trong cái thành phố này bỗng dưng mất điện diện rộng thì tốt biết mấy, như thế cái đám này sẽ nhất loạt nhao nhao đòi giải tán, vì chờ mất điện mà tự động lủi dần. Nhưng đêm nay, trạm điện chắc có người trực, không dễ dàng phá vỡ việc cấp điện sinh hoạt cho dân kiểu đấy được, cũng như hiện nay việc bỏ đi hay trốn chạy đều là điều không thể.
Cuối cùng thì hai gã dân phòng chuyên trách việc gõ cửa kiểm tra thẻ ở mấy tầng trên đã xuống, ước chừng những người buộc phải xuống cũng xuống hết rồi, những người không xuống tức là đã đăng ký. Chỉ chờ có thế, một tay dân phòng đang đứng đó đưa còi huýt lên: “Xếp hàng! Xếp cho tử tế, lần lượt, đi theo tôi!” Đám người đang đứng vây thành vòng tròn liền giãn dần ra, chuyển dồn thành một hàng thẳng, chiếc đèn pin trong tay bọn họ đồng loạt loé lên, quét rọi xuống đường. Chúng tôi, từng người từng người, bị đội dân phòng áp giải di chuyển về trạm dân phòng xóm. Sau này mới biết đó là điểm khai báo tạm trú. Thoạt đầu chúng tôi tưởng bị dẫn đến trạm tạm giam, sợ đến nỗi như gõ dùi vào tim.
Diễu ngang qua phố chính, rẽ vào trong một cái ngõ nhỏ, lắt léo dăm bảy ngóc ngách, đường sao thấy dài thế. Hai bên lối ngõ nhỏ vẫn còn mấy quán chưa đóng cửa, vài thực khách ăn đêm tò mò chụm đầu, xì xào với bọn chủ quán, mắt nhìn theo đoàn chúng tôi đi qua. Dưới ánh đèn khuya lờ nhờ, bỗng nhiên tôi cảm thấy mình đang đi trong đội kiểm soát quân sự. Thường ngày chúng tôi vẫn qua đây, có ai thèm để ý đến đâu? Ai mượn các người nửa đêm đứng đây tiễn ta, ngày mai nhất định ta sẽ xây cái lò than cạnh quán nhà các người.
Sau mới biết, trạm dân phòng của xóm rất gần, họ bắt chúng tôi đi một vòng thực chất là để bêu riếu chúng tôi, mục đích cảnh báo với mọi người là nhớ phải đăng ký tạm trú, nếu không là sẽ cho đi diễu phố. May còn chưa bị treo cái mảnh sắt ghi tên tuổi trước ngực, mà cũng không phải bị đội cái mũ giấy trên đó viết chữ “Trốn đăng ký tạm trú tạm vắng, ắt là kẻ hạ lưu”. Cũng may giờ là thập niên 90 đang là thời cải cách mở cửa từ thành thị đến miền duyên hải chứ không phải là thời kỳ cách mạng văn hoá, với lại mục đích của bọn họ chỉ là đăng ký để thu tiền, vừa có tiếng là phục vụ nhân dân, vừa làm kinh tế mà thôi.
Cuối cùng thì cũng đến trạm dân phòng, nó nằm trong đình của xóm. Cái đình này tôi lạ gì, tôi đi qua mấy lần rồi, nhưng biết đâu nó nằm sâu trong phố thế này, lại còn có cả một trạm làm việc của một cơ quan công an ở trong đây.
Trạm dân phòng thắp đèn sáng trưng, bên trong kê vài cái bàn làm việc, trên mặt bàn cắm lá quốc kỳ be bé để lấy lòng tin đây là một đơn vị của cơ quan nước. Trên bàn còn có cả điện thoại, mấy thứ như cốc nước, giá để tài liệu. Có ba bốn người trực, mặt sắt chí công vô tư, nghiêm nghị chỉ huy mọi người xếp hàng chờ làm thủ tục. Nhìn bốn xung quanh, cái đám dân phòng ban nãy biến đâu mất, tôi đồ rằng chắc họ hết ca về nhà rồi.
Một tay nhân viên mặc trên người bộ đồng phục soi xét kỹ lưỡng tập chứng minh thư của chúng tôi, rồi viết phiếu thu, thu tiền là một người khác. Tay thu tiền dặn dò đám người đang đứng chờ nộp tiền: “Mai nhớ mang ảnh đến nộp, một tuần sau là được lĩnh thẻ. Không nộp ảnh, chậm nhận thẻ là việc của các người, nghe chưa!”
Mấy người nộp tiền rồi thì đi ra, đến lượt một ông lão, lão lắp bắp: “Tôi, tôi không đủ tiền.” “Không có tiền? Không tiền thì xếp cái gì hàng, hả? Đứng sang một bên!” Tay nhân viên tỏ thái độ gằn giọng khùng lên. “Không mang tiền, đứng ra đằng kia!” Gã chỉ tay về phía bức tường có dán mấy tờ báo.
Sau trận nạt nộ, 7, 8 người đang trong hàng đều tự động đứng sang một bên, trên bức tường dán đủ các loại thông báo, toàn các thể loại mang đầy tính khuyến cáo răn đe vô cùng nghiêm túc như những điều cần biết về thủ tục đăng ký, biện pháp quản lý nhân dân, quy tắc phục vụ, giám sát điện thoại... làm mấy người đứng cạnh đó tự mình cảm thấy nhục nhã.
Đồng hồ trên tường chỉ hai giờ. Người cuối cùng có tiền nộp đã đi ra, còn lại mấy người tiền không có thì biết làm sao?
“Gọi điện cho người nhà, bạn bè mang tiền đến!” Gã nhân viên cong lưng ưỡn cái ngực khệnh khạng chĩa về phía chúng tôi. “Ở đây tôi làm gì có người thân!” “Bạn bè tôi làm gì có điện thoại.” “Đêm muộn thế này vay được tiền của ai bây giờ.” Quan sát thấy mấy nhân viên này có vẻ không đánh người, chúng tôi cũng mồm năm miệng mười nhao nhao lên.
Chính xác, cái thời đó có rất ít nhà có điện thoại cố định chứ đừng nói chi đến điện thoại di động, nhưng máy nhắn tin thì khá nhiều, chính là máy BP hay còn gọi là máy call, một vài trăm là mua được cái hiển thị cả số chữ, tiện lợi thiết thực.
“Tôi có thể dùng nhờ điện thoại nhắn tin được không?” Một người không mang tiền lập bập hỏi, tay nhân viên ở trạm dân phòng không thèm trả lời một tiếng. Anh ta liền đi thẳng đến bàn làm việc, nhấc ống nghe lên, lách tách bấm vào mấy phím số: “Đề nghị gọi 4848448, tôi họ Chu, Trân Chu ấy, tên là Tông, Cao Tông ấy, đang có việc rất gấp, nhắn anh ấy gọi lại máy này ngay!” Anh ta vừa đặt ống nghe xuống, lập tức một người khác liền bước qua, nhấc ống nghe lên lại lách tách bấm mấy phím số: “Anh nhắn hộ tôi máy nhắn tin số 3721250...” Có liền mấy người gọi máy nhắn tin. Tôi không nhúc nhích ở nơi xa lạ thế này tôi làm gì có bạn.
Không lâu sau thì điện thoại đổ chuông, mấy người tranh nhau ra nhấc ống nghe thì bị gã nhân viên lừ mắt chặn lại. Tự tay gã nhấc ống nghe: “Trạm dân phòng nghe, xin hỏi có chuyện gì xảy ra? Hả, tìm ông Chu á?” Gã giơ cái ống nghe lên cao huơ huơ: “Chu!” Chu vội vàng chạy đến nghe, chúng tôi cười vụng “ Trư!” rồi sắp đến lượt “Trâu”!
Chu líu lo nói điện thoại bằng giọng quê, có lẽ đầu kia nghe là người cùng quê. Tôi nghe không rõ lắm nhưng cũng loáng thoáng hiểu được nghĩa: nhanh nhanh mang tiền đến giúp. “Thôi đừng có tào lao nữa, nói nhanh lên, người khác còn chờ điện thoại gọi đến, ông cứ luyên thuyên điện thoại người khác sao gọi đến được?” Tay nhân viên gõ cộc cộc lên mặt bàn nhắc nhở.
Chu cuống quýt đặt ống nghe xuống, thở sượt một hơi rồi về vị trí cũ đứng, vẫn là chỗ cạnh bức tường treo bảng thông báo. Nghe chừng bạn cùng quê sắp mang tiền đến cho anh ta. Đến lượt “Trâu” khác, mặt mũi anh ta mếu máo sau khi đặt ống nghe xuống, chắc ông bạn không có tiền.
“Anh, anh ý, lại đây!” Gã nhân viên như vừa phát hiện ra điều gì, gã cầm chứng minh thư của tôi, chỉ vào tôi gọi. Giật thót cả người, tôi lập cập chạy tới. “Anh thì sao, tiền không nộp, nhắn tin cũng không, thế bị điếc hay câm?” Gã hỏi tôi.
Tôi chẳng bị điếc cũng chẳng bị câm, thế mà bị gã này hỏi thế, máu điên của tôi nổi lên. Tôi rút danh thiếp ra, đẩy về phía anh ta cao giọng: “Tôi vừa đến đây kiếm việc, anh nhìn danh thiếp của tôi thì biết, vẫn còn mới tinh!” Gã xéo mắt nhìn tấm danh thiếp, lưng bật thẳng lên, thái độ có vẻ nhã hơn chút rồi, chắc đọc rõ tên cơ quan in trên đó: một toà soạn nào đó. Gã vếch cái mũi lên hít hít như ngửi thấy mùi thơm của mực in ở tấm danh thiếp, nói: “Anh là nhà báo, kiến thức rộng, anh đến từ tỉnh khác, chắc cũng biết thẻ tạm trú vẫn bắt buộc phải làm, vẫn là do nhà nước quy định chứ không phải chúng tôi gây khó với anh!”
“Tôi biết, tôi biết!” Thấy thái độ anh ta dịu xuống, tôi cũng theo thang mà tụt xuống diễn: “Đêm hôm thế này, các anh làm việc vất vả quá! Nhưng quả thực tôi không có bạn gần đây, càng không thể gọi điện cho ông Tổng biên tập. Tôi để quên ví ở toà soạn, ngày mai tôi đến nộp tiền, mà đằng nào thì chứng minh thư cũng nằm trong tay các anh. Tôi chắc không vì 90 đồng mà không lấy chứng minh thư đâu.”
“180 đồng chứ!” Gã nhắc nhở. “Nếu như ngày mai tôi không mang tiền đến nộp, anh lại điện đến toà soạn, đập vỡ bát cơm của tôi thì chết!” Tôi hứa sống hứa chết với gã nhưng rõ ràng là 90 sao bây giờ lại thành 180? Tôi được một người khác giải thích như sau: “Ai chủ động đi làm thẻ tạm trú thì một lần đóng 3 tháng liền là 90 đồng. Vì anh không chủ động đăng ký, bị phát hiện thì phạt đóng bổ sung 3 tháng trước đó là 90 đồng, sau đó đóng luôn 3 tháng hiện tại, không cần biết anh có tạm trú ở đây đủ 3 tháng hay không, tổng cộng 180 đồng. Nhà nước quy định, đăng ký tạm trú có thể đăng ký 1 tháng một lần, nhưng trên có chính sách, dưới có đối sách, anh nhập gia thì phải tuỳ tục.”
“Anh Lưu, anh xem trường hợp này thế nào!” Gã nhân viên đứng dậy, quay về phía sếp mình, một lão to béo, nghẹo cổ ngồi ghế tựa giám đốc, báo cáo.
“Thằng nhóc này đeo kính, trông thật thà, đần ngố, trông thư sinh, lại còn là nhà báo, đồng ý cho mai đến nộp tiền, cho nó biến đi!”
Tôi đồ rằng tay này là Lưu đội trưởng đội dân phòng, cầm chứng minh thư và danh thiếp của tôi từ tay cấp dưới. Lão mở to mắt nhìn tôi bằng ánh mắt dò xét, nghiêm nghị hỏi: “Anh từ đâu đến? Đọc địa chỉ gia đình, số chứng minh thư, địa chỉ cơ quan, số điện thoại, họ tên lãnh đạo!”
Chuyện nhỏ! Tôi dỏng thẳng người lên, tuôn một tràng không ngắt. Xong chuyện mới biết, có cả chứng minh thư giả, giả cả địa chỉ gia đình, không nhớ được số chứng minh thư, “kẻ ba không” một lúc không thể bịa được địa chỉ, số điện thoại và cả tên của sếp ở cơ quan. Xem ra công tác cưỡng chế đăng ký tạm trú lại có tác dụng phát hiện và quản lý việc làm giả chứng minh thư của “kẻ ba không”, nếu không nhà nước chẳng phải ban hành chính sách quy định này làm gì, cho dù đối tượng phải chấp hành cho rằng nó đầy tính kỳ thị, bất hợp lý thậm chí còn đi ngược với tinh thần của hiến pháp.
Thấy tôi trả lời rành mạch, đáp án cũng rất chính xác, Lưu đội trưởng kéo ngăn kéo, ném chứng minh thư và danh thiếp của tôi vào trong, lùi cái bụng phè mỡ lại rồi đẩy ngăn kéo đóng, tiếp tục lim dim ngủ, không thèm đôi co phí lời với tôi nữa.
“Anh có thể về được rồi, nhớ ngày mai mang tiền đến đăng ký!” Gã nhân viên dựng cái cổ áo, phẩy tay về phía tôi. Bà con ơi, tôi cuối cùng cũng đã được giải phóng rồi! Tôi đã được thoát khỏi trạm dân phòng trước nhiều cặp mắt nhìn đầy hâm mộ thậm chí cả ghen tị của những người vẫn còn đang chờ đợi những anh chị em nghèo khó cùng thân phận đến tiếp viện.
Bước chân trên đoạn đường lát đá xanh của cái ngõ nhỏ trong thành phố này, nghĩ lại mọi thứ vừa xảy ra với mình, tôi bỗng thấy rùng mình. Bên trong cái ngõ nhỏ hẹp bất chợt một nhóm huýt sáo chào mời tôi, hỏi tôi có làm chút “thư giãn” không, nửa đêm giá khuyến mãi nhé, thoải mái vui vẻ “tàu suốt, tặng thêm 5 phút, không để phải chê trách là được”. Nom mặt mũi mụ nào cũng như bà chủ bán hàng xén, tôi không dám tơ tưởng, chỉ mong sao nhanh nhanh về được đến nhà trọ.
Đi đến ngã ba đường, ánh trăng lắt léo lọt qua giữa kẽ hở của dãy nhà liền kề chen chúc san sát khiến tôi dừng bước, ngẩng đầu ngắm vầng trăng vành vạnh, cảm xúc chợt ùa về: “Trăng tròn vằng vặc chiếu muôn nơi, trăm kẻ hân hoan vạn kẻ sầu. Sóng sánh ánh vàng như làn nước. Mát lành rửa sạch bụi trần gian.”
